Jakob Boer

American Honey toont hoe de Amerikaanse droom tegelijk springlevend is en toch ook morsdood.

Een maatschappij – zoals de Amerikaanse - die de winnaarsmentaliteit van het hyperindividualisme promoot, creëert per definitie een overschot aan verliezers. Hoe zit dit precies? Het korte antwoord: de vooronderstellingen die ten grondslag liggen aan de Amerikaanse droom kloppen niet, maar de geschiedenis heeft ervoor gezorgd dat ze toch hebben overleefd en in onze tijd nog altijd een aantrekkingskracht hebben. Macht houdt zichzelf in stand en vrije keuze is een illusie.

De geschiedenis van het succes

Toch blijven we elkaar de herkenbare en inspirerende succesverhalen van bovenmenselijke prestaties en eeuwige roem vertellen, delen we ze via sociale media en verliezen we onszelf in dergelijke fictieverhalen in de literatuur of Netflixseries. We hebben ze tot norm verheven en onze prestatiemaatschappij ernaar gemodelleerd. Het droombeeld (of is het een luchtspiegeling?) van het autonome individu - de self-made man, de schoenenpoetser die door hard werken een handelsimperium opbouwt -  dat handelt volgens zijn eigen vrije keuzes heeft zelf een geschiedenis, zoals Matthew Crawford duidelijk maakt in zijn boek De Wereld Buiten Je Hoofd. Het idee van autonomie en zelfbeschikking heeft zijn oorsprong in een bepaalde politieke context, namelijk die van de Europese verlichting en de Amerikaanse onafhankelijkheidsstrijd in de achttiende eeuw (Locke, Montesquieu), en heeft daarna ook een bepaald denken over de werkelijkheid (epistemologie) mede mogelijk gemaakt (Kant). Zonder verder al te diep in de politieke en filosofiegeschiedenis te duiken zou je de belangrijkste verandering in het denken als volgt kunnen schetsen.

Om nieuwe zingeving mogelijk te maken, moesten er een nieuwe ordening in de plaats gesteld worden voor verbroken sociale verbanden en moest er een ideologie gevonden worde die het gat kon vullen dat de oude geloofsovertuigingen hadden achtergelaten. Kortgezegd werden de individuele vrijheid van mening, geloof, bezit en handelen de standaardeenheid in de samenleving en ging de mens als het ware de plaats van God in het universum innemen. Nu niet meer het dienen van de vorst, of een geërfde rol in de maatschappij, of een goddelijke uitverkiezing bepalend waren voor je levensloop moest je dus zelf je lot bepalen. Er is niemand meer buiten jezelf die je oplegt wat je moet doen, dus moet je zelf een keuze maken. Dit is in het kort de kern van het idee van het autonome individu.

Het einde van de geschiedenis

Onze huidige neoliberale obsessie met de vrije markt en ons wantrouwen tegenover politici zijn een rechtstreekse erfenis van deze oorspronkelijke denkbeelden. Maar, zo betoog ik met Crawford, dit idee van het rationeel handelende en in een sociaal vacuüm keuzes makende individu is eigenlijk nauwelijks nog relevant voor ons en werkt juist contraproductief in onze eigen tijd waarin we onder invloed van technologie (internet etc.) en sociale veranderingen (flexwerken etc.) meer en meer van elkaar verwijderd zijn en elkaar daarom paradoxaal genoeg juist meer nodig hebben.

Aan de ene kant willen we met z’n allen graag geloven (om redenen die ik hiervoor kort geschetst heb) dat het succes en geluk in ons leven afhangt van ons eigen harde werken en onze eigen juiste keuzes, maar aan de andere kant is de harde werkelijkheid dat we meer dan ooit van elkaar afhankelijk zijn voor ons eigen welslagen en dat er overweldigend veel factoren zijn waarop we geen invloed uitoefenen maar die hierin wel een beslissende rol spelen (sociale klasse, land van geboorte, huidskleur, opleiding, etc.). Het probleem is dus dat ons ideaal is dat we allemaal ons leven ten volle proberen te leven en vinden dat eenieder moet streven naar een basale levenstandaard bestaand uit ten minste geluk, veiligheid en financiële stabiliteit, maar dat onze sociale structuur zodanig georganiseerd is dat we bepaalde groepen hiervan eigenlijk weerhouden ten koste van anderen. Niet iedereen heeft gelijke kansen, nog steeds worden mensen achtergesteld vanwege hun geslacht, geaardheid, sociale afkomst, geloof, nationaliteit of een combinatie daarvan. Het oneerlijke, ja bijna wrede, daarvan is dat we het mensen vervolgens wel aanrekenen als ze niet voldoen aan onze norm, aan onze opvattingen van een waardig leven. Dan zijn ze lui, ongemotiveerd, ongeschikt, zielig, minderwaardig, profiteurs. American Honey toont dit deel van de samenleving dat het niet gemaakt heeft. De film is een portret van een clubje losers dat helaas aan de verkeerde kant van de scheidslijn staat en elkaar daar aan gene zijde van het gelijk vindt. Het is een diverse groep jongeren die zich verbonden weet door een gezamenlijke uitsluiting van het systeem. Ze kunnen hooguit rekenen op sympathie of medelijden van de overwinnaars (en daar leven ze welbeschouwd van), maar waarschijnlijker zijn het minachtig, afkeuring, haat, en uitbuiting die hun ten deel vallen.

De film toont hoe het ideaal van De Amerikaanse Droom nog springlevend is: het is nog altijd een leidend principe, een hoopgevend idee dat werkelijkheid wordt doordat de kernwaarden nog uitgedragen worden en het mensen een zinvol en hoopvol perspectief biedt. Het paradoxale - of eigenlijk het tragische - is dat de jongeren dezelfde ideologie aanhangen als het deel van de samenleving dat hen bij voorbaat al uitsluit van een volledige, waardige nastreving van dat ideaal. Ze lijken weinig anders te kunnen dan te worden uitgekotst, belachelijk gemaakt, of dan toch zoveel mogelijk vermeden. De droom is aan gruzelementen geslagen. Zijn ze te dom om in te zien dat ze niks voorstellen en het nooit zullen gaan maken; dat zelfs hun uit schaamte onuitgesproken, bescheiden droom van een eigen bebost plekje onder de zon te hoog gegrepen is voor ze?

Liefde vinden op onverwachtse plekken

Nee! Filmmaakster Andrea Arnold lijkt ons iets anders duidelijk te maken. De film is een liefdevol portret: het neemt de tijd om de bewonderenswaardige toewijding en karakteristieke eigenaardigheden te tonen van wat op het eerste gezicht een groep kansloze white trash lijkt. We leren hen zo uiteindelijk waarderen en gaan zelf stilletjes van ze houden. Volgens mij speelt Arnold een bewust spelletje met de vooroordelen van (een bepaald deel van) het publiek. Ze bevestigt eerst de bestaande vooroordelen over de sociale klasse  en de leefstijl van de jongeren in de film. Ze lijken stereotypes white trash: drank- en drugsgebruik om het leven, meer tattoos per vierkante centimeter huid dan een hooggeplaatste Maori, een idioom doorspekt van de meest exorbitante straattaal, hip hop op een bruut volume schallend door de sub woofers in hun auto,  het typisch uitdagende machogedrag - alles is aanwezig. Ik moet eerlijk bekennen dat het werkte, dat ik me gedistantieerd en vervreemd voelde, met een schaamtevolle ondertoon van verhevenheid. Maar vanuit dit ongelukkige begin voert de film een zegetocht, en trekt je als kijker steeds verder in de wereld van de hoofdpersonen. Je begint de humor te snappen, je beweegt je hoofd steeds iets heviger op de beats, raakt meer en meer in de ban van de vrijzinnige levensstijl en leert de eigenaardigheden en ten diepste de menselijkheid van elk van de hoofdpersonen te doorgronden.

We leren het onderscheid wij-zij los te laten, wij worden zij, we leren de ander weer als mens te benaderen. Op het eerste gezicht lijken de jongeren allemaal losgeslagen en een soort gedegradeerd, ultiem hedonistische en hyper-individualistische interpretatie van de Amerikaanse Droom aan te hangen. Ze verheerlijken competitie, lijken geen hoger doel te erkennen dan geld verdienen en hun economische waarde voor de groep is bepalend voor hun plek in de rangorde. Dit lijkt vreemd en in zekere zin is dit onmenselijk en weinig verheven. Maar op een zeker moment begon het mij te dagen: deze waardes die ze lijken uit te dragen staan voor iets anders, voor iets hogers dat ze eigenlijk zoek in elkaars gezelschap maar niet als zodanig uitspreken. Het enige dat ze lijken te zoeken is te behoren tot een groep, een identiteit die ze daaraan kunnen ontlenen en een gevoel van waardigheid dat het ze geeft.  Ze zijn op zoek naar erkenning, genegenheid en geborgenheid; de meest basale, menselijke behoeften. Gek toch, dat dit inzicht als een schok komt?

Ze hebben waarlijk de door Rihanna bezongen liefde gevonden op een hopeloze plek.