Jakob Boer

In het universum van de technische klanken

Een terugkerend idee – of noem het een angstbeeld – in het denken over kunstmatige intelligentie (AI) is de zorg dat de computers en machines door zelflerende systemen de menselijke intelligentie zullen gaan ontgroeien. De vraag voor ingewijden (radicale techniekfilosofen gelijk techno-utopisten alsook doemdenkers uit de kerk van de techno-apocalypse) lijkt niet zozeer óf dit gaat gebeuren, maar wanneer het zover zal zijn en hoe verstrekkend de impact ervan zal zijn voor de mensheid. Het idee komt bijvoorbeeld prachtig uitgewerkt terug als complicerend element in de liefdesrelatie tussen Theodore en zijn geliefde computersysteem Samantha in Spike Jonze’s film Her (2013). Ook kwam ik het onlangs tegen in Maxim Februari’s recente roman Klont.

Beeld-denken

Bij het luisteren van de epische, 8 uur-durende muziekreeks NTS Sessions die onlangs door Autechre is uitgebracht, werd ik door eenzelfde fascinatie bevangen. De muziek is ongrijpbaar, het lijkt de muzikale wetten en regelmatigheden die we als mensen gewend zijn geraakt te overstijgen. Dit is wat ik me voorstel bij kunstmatige intelligentie die de menselijke capaciteiten ontgroeit. Het doet wat het wil, het redeneert volgens een door ons nog niet ontcijferde logica. Bij gebrek aan beter moet een mens maar denken in beelden en metaforen. Ik hoor (het is eigenlijk meer synesthesie dan horen alleen) futuristische klanklandschappen en sonische vergezichten die zich ontvouwen voor mijn geestesoog gedurende de luisterbeurten. Soms lijkt de muziek een gigantische organisch-mechanische muzikale cyborg, een mens-machine hybride. Het monster dat Autechre geschapen heeft leeft: het gromt, stampt, ademt, danst, heeft lief, en sterft (maar eigenlijk limiteert mijn antropomorfisme me hier misschien juist). Of misschien komt dit dichterbij: ik stel me voor dat de klanken voortkomen uit een gigantische Dionysische orgie van zelflerende algoritmes die dampend hete sonische seks met elkaar hebben.

Muzikale voorvaders (en moeders)

Autechre’s NTS Sessions klinkt als een hedendaagse, avant-gardistische herinterpretatie van minimal music. Net als de phasing techniek van Steve Reich, gaat het hier niet alleen maar om de klanken van de basiselementen zelf, maar om de complexe klankstructuren die zich vormen als bepaalde patronen op elkaar in beginnen te werken. Het betreft bij Autechre echter abstracte, algoritmische patronen, in tegenstelling tot natuurlijke geluiden of harmonische muzikale tonen in eerdere vormen van minimal music. Dit zijn geen beats die je lichaam doen dansen, maar brain dance: ritmes die de geest doen dansen. Als ik hier naar luister, maakt mijn binnenste overuren, begint mijn creativiteit te borrelen en pruttelen in symmetrie met de complexe ritmiek van de muziek.

De stukken van de NTS Sessions hebben op het eerste gehoor iets weg van lange, uit de hand gelopen jamsessies. Maar niets is minder waar, dit is natuurlijk geen urenlange improvisatie. Terwijl tegelijkertijd er, ondanks dat de muzikanten zelf de codes schrijven, ook voor hunzelf een zekere mate van onvoorspelbaarheid, weten zij ook niet helemaal wat er precies zal gebeuren, is de uitkomst ten dele het resultaat van wat hun ontgaat of overstijgt, zo je wilt. Deze manier van muziek maken waarin kans een rol speelt voert tenminste al terug tot bijvoorbeeld de aleatorische muzikale experimenten van John Cage en de Fluxus beweging. Of zou je het ook anders kunnen zien? Misschien is het de kunstmatige intelligentie zelf die hier uit zijn bol gaat, zich uitermate amuseert met kunstige improvisaties en speelse variaties?

Het lijkt het mij dus dat Autechre een zekere dosis toeval in hun muziek toelaten. Zo bezien doen ze afstand van de traditionele manier van componeren, en gaan volgens een ander, algoritmisch-georiënteerd procedé te werk. Ze schrijven digitale codes, creëren nieuwe algoritmes die ze op een basisidee (een loop, een beat, of wave) loslaten. Het begint met een idee. Ze draaien niet meer aan fysieke knoppen zoals traditionele elektronische muzikanten deden om bijvoorbeeld filters of delays te besturen, maar manipuleren hun muzikale motieven veeleer virtueel door middel van geautomatiseerde en daardoor nog complexere bewerkingen.

Gek genoeg lijken ze daarin juist op de vroege pioniers van de elektronische muziek. Net als hun staan ze voor een taak die niemand voor hun heeft gedaan, waarin ze op zichzelf aangewezen zijn. Ik denk terug aan een documentaire die ik zag over synthesizerpionier Suzanne Ciani. Ze vertelde dat ze in het begin enkel een schetsmatige handleiding had van de ontwerper van de analoge, modulaire synthesizer waar ze mee werkte. Maar door de enorme hoeveelheid aan patches en bewerkingsmogelijkheden zat er een fundamentele onvoorspelbaarheid in de manier waarop ze met de machine werkte. Enkel door jarenlang te volharden en als het ware non-stop te leven met de synthesizer kon ze hem gaandeweg leren begrijpen en uiteindelijk machtig genoeg worden om mee te musiceren. Mensen heersen niet over hun techniek - dit is een wijdverbreide, onjuiste en ook gevaarlijke gedachte. Realistischer is te stellen dat ze er slechts mee samen leven; dat techniek wel uit de mens voortkomt, maar dat het de mens op zijn beurt ook weer verandert. Ik stel me voor dat ook Autechre zo nog steeds onderzoekt, speelt, worstelt, en experimenteert met hun eigen muziek. Dit hoor ik terug in de volstrekte eigenheid van elk nieuwe album.

Schepping en het einde der tijden

Tegelijkertijd is er wel degelijk sprake van een soort Autechre-idioom: een continuïteit in hun uitdrukkingsvorm die onmiskenbaar en onvergelijkbaar is. In zekere zin vervolmaken en radicaliseren de muzikanten hier voor mij de lijn die ze met al hun eerdere eigen werken al hadden ingezet. Alle mysterieuze robotische wezens die hun muzikale universum hebben bevolkt komen hier weer samen. De NTS Sessions vereisen wat toewijding en aandacht van de luisteraar. Je moet wat moeite doen om de taal, de gedragingen, en de muzikale vormen te doorgronden, om de logica en wetten van het alternatieve universum van Autechre te bevatten.

Zo zijn de heren van Autechre een soort demiurgen: scheppers van een universum. Net als God die in de vorm van materie iets uit niets maakte, en een code schreef in de vorm van een gen dat leven genereerde uit de vormeloze leegte van de eeuwigheid, en zo uiteindelijk resulteerde in de mensheid – zo ook gebruiken zij code waarvan ook zij de consequenties maar ten dele overzien. Dat wil zeggen: als ik denk aan de huidige staat van onze wereld, dan kan ik niet geloven dat onze schepper dit allemaal overzien en gewild heeft.

Dit album is denk ik het einde van de muziekgeschiedenis, in referentie naar Francis Fukuyama. Net als zijn beroemde uitspraak betekent dit dat er nog wel muziek gemaakt zal worden post-Autechre, maar dat er van vooruitgang geen sprake meer zal zijn. Ongetwijfeld heb ik het net als hem volledig mis natuurlijk met deze voorspelling.

De NTS Sessions zijn te beluisteren op Spotify, iTunes en als digitale download, CD, en LP. Kortom: geen enkele denkbare reden om dit niet te beluisteren!