Een leven lang lijden in Manchester by the Sea
Kenneth Lonergan’s derde speelfilm is een rauw-realistische psychologische studie van de impact van onverwerkte trauma’s op het levensgeluk - casus ‘een leven lang lijden’.
Hoofdpersoon Lee (Casey Affleck) is verslagen door het leven. Hij heeft opgegeven, het vermogen verloren van fouten te leren en ze sublimeren voor persoonlijke groei. Hij is eigenlijk een halfdode: nauwelijks nog menselijk, maar nog niet klaar om te sterven. Aan het begin van de film weten we nog niet wat er precies met Lee aan de hand is, maar in zijn gedrag en gewoonte voelen we intuïtief al een hevige frustratie en woede aan. Lee is een introverte man die een teruggetrokken bestaan leidt, als een kluizenaar verscholen in zijn benauwde souterrain. Zijn leven een lastige klusje dat hij moet doen voor een ondankbare klant.
Vuur en ijs
Op een zekere dag krijgt hij een telefoontje, we horen niet waar het over gaat, maar het is duidelijk ernstig en Lee besluit meteen af te reizen naar Manchester. Het winterse landschap in Manchester is even mistroostig als het bevroren innerlijke leven van de hoofdpersoon. Zijn emoties zijn bevroren, hard als ijs. Maar zijn gemoedstoestand is net als ijs ook bros: vatbaar voor scheuren bij te hoge belasting, onberekenbaar. De omgang met Lee is beangstigend. Je treedt hem tegemoet alsof je de ijslaag op een bevroren meer voor het eerst betreedt: schuchter, op je hoede voor het minste kraken, en angstig voor de donkerte en koude diepte die je onder het ijs weet.
Later blijkt de reden van het telefoontje het overlijden van zijn broer. En alsof dat niet al genoeg is om een mens uit het lood te slaan, blijkt ook nog eens dat hij zonder overleg in zijn testament heeft vastgelegd dat het zijn wil is dat Lee voogd zal worden van zijn zoon. Aanvankelijk schrikt Lee hier van terug, wellicht angstig dat zijn vertrouwde miserabele leven verstoord zal raken. Waarom Lee uiteindelijk besluit het voogdijschap op zich te nemen weten we niet meteen zeker, maar wanneer hij bij de notaris zit en de wil van zijn overleden broer te horen krijgt, doemt het traumatische verleden in volle, overweldigende hevigheid voor hem op.
De film contrasteert hier het versteende, bevroren heden zeer beeldend met een verleden dat in het teken staat van het vuur. Net als vuur is dit verleden voor Lee onaanraakbaar, te heet om mee om te gaan. Het vuur heeft met zijn twee kinderen en zijn relatie ook zijn hoop tot as doen vergaan. De onverwachte wending in zijn leven van het voogdijschap en de terugkeer naar de plek van het onheil maakt dat Lee’s heden een klein beetje begint te ontdooien.
Deze scene bij de notaris, afgewisseld met de flashbacks die het traumatische verleden langzaam in het heden hun volle betekenis zullen geven, is een openbaring; we krijgen een nieuw inzicht in de vertroebelde geest van de hoofdpersoon: zijn terugtrekking uit het leven is zelfgekozen! Het trauma dat hij heeft opgelopen is nog onverwerkt en de schuld die hij zich heeft aangepraat nog altijd even absoluut. Kurt Vandemaele stelt in zijn recensie van de film in De Morgen terecht dat Lee ‘zichzelf niet meer toestond om nog te leven’. Hij ontzegt zich ieder recht op een volwaardig en gelukkig leven om zo boete te doen voor wat hij als een onvergeeflijke schuld ziet. Deze zelfkastijding is dus onophoudelijk en oneindig, geen enkele daad of bekering kan de schuld ooit nog aflossen voor hem. Als Sisyfus moet hij onophoudelijk de zware steen van schuld de berg oprollen, wetend dat die ook altijd weer naar beneden zal rollen, waarna hij weer van voor af aan zal moeten beginnen. In dit lijden zal hij dikwijls toch een verlangen moeten voelen naar een einde, dat de naar beneden rollende steen hem toch in godsnaam zal meetrekken de afgrond in.
Hartzeer
Lee lijdt aan onherstelbaar hartzeer. Over hartzeer, ofwel verdriet, schrijft de Britse dichter David Whyte in Consolations:
‘heartbreak is unpreventable; the natural outcome of caring for people and things over which we have no control.[…] Heartbreak begins the moment we are asked to let go but cannot’.
Hartzeer komt in vele gedaantes en intensiteiten in ons leven, maar is op zich onvermijdelijk en inherent aan het leven zelf. Het is het gevolg van liefde voor de mensen en dingen om ons heen waarover we geen controle hebben, die buiten onze macht om ons dus ook kunnen worden afgenomen. Hartzeer is een teken van het onvermogen om dit verlies van onze geliefden te kunnen accepteren. Het verdriet van Lee is overweldigend en invoelbaar. Samen met verwijt mengde hij het tot een gifbeker van wroeging waarvan hij niet wilde dat die aan hem zou voorbijgaan. Hartzeer is dus zeer menselijk en het is evengoed een teken van oprechtheid, volgens Whyte. Het vormt een onweerlegbaar bewijs van oprechte liefde en zorg voor wat ons dierbaar is. Dit geldt ook voor Lee: hoe onvergeeflijk zijn fout ook, hoe onomkeerbaar de consequenties ook: hij hield zielsveel van zijn kinderen. Zijn doorleefde hartzeer getuigt van deze liefde, van zijn onvermogen te accepteren dat hetgeen hem het liefste was door zijn schuld het leven is ontnomen.
Wat Whytes reflectie op het verdriet ook voorstelbaar maakt, is waarom Lee het toch blijft proberen. Ondanks dat het leven (toeval, nalatigheid, of schuld – om het even) ons onvermijdelijk verdriet aandoet, biedt het ook de mogelijkheid liefde tot uitdrukking te brengen en beantwoord te zien in een ander. Ondanks dat Lee levensmoe is en niet meer wil, is de liefde toch sterker. De kans doet zich voor om iets goeds te doen in het leven, in de vorm van voogdijschap over zijn neefje. Blijkbaar is de mogelijkheid om iets goeds voort te brengen - hoe minimaal ook, hoezeer de kansen ook tegen Lee lijken te staan – toch beter dan door gemakzuchtige ontkenning en nalatigheid het leven van een ander negatief te beïnvloeden.
Een einde en een begin
De film zal de kijker zwaar op de maag liggen, maar is uiteindelijk toch meer dan de moeite waard omdat het zo overweldigend en overtuigend weet te verbeelden wat we allemaal ergens in ons leven zullen moeten doorstaan, wat we allemaal delen in onze menselijkheid, namelijk verdriet en hartzeer. De film laat als het ware in het extreme vorm zien hoe dit gemis ons kan verlammen en hoe bovendien een bijkomend schuldgevoel over dit verlies ons zodanig in ons zelfbeeld kan aantasten dat het ons tot zelfdestructieve, waanzinnige walging kan aanzetten. Ook toont het wat we onszelf zo kunnen ontzeggen, hoe we onszelf in de weg kunnen staan en onszelf het geluk ontnemen dat we iedereen zouden willen geven. Gelukkig verbeeldt de film ten slotte ook dat het leven altijd meer onverwachte veranderingen en wendingen biedt dan we zelf voor mogelijk achten en zo ons nieuwe perspectieven aanreikt. Hopelijk zijn we na het zien van Manchester by the Sea daar een beetje meer ontvankelijk voor geworden en kunnen we de handreikingen die het lot ons soms doet met beide handen aannemen.
