Sieranevada: een studie van de vermoeide bubbelmens in zijn natuurlijke habitat.
Een film over een familie verwikkeld in een loopgravenoorlog. Sieranevada (Christi Puiu, The Death of Mr. Lazarescu, Aurora) is een kleinschalige verbeelding van een maatschappij vol geatomiseerde individuen, ieder in hun eigen bubbel – zowel comfortabel zwevend in een zeepbel van het eigen gelijk als tragisch gevangen in een omhullend bolvormig wereldbeeld. Lynn Berger beschreef op de website van De Correspondent treffend hoe de bubbel de metafoor van onze tijd is en hoe dit ons denken vormt. Puiu toont ons in Sieranevada hoe het is om in zo’n bubbel te leven: de voortdurende frustratie over de wereld buiten je bubbel, het onbehagen die je voelt bij de ontmoeting met de weerbarstige ander met een vergelijkbaar, niet-te-verkroppen rechtvaardigheidsgevoel als jijzelf.
Moderne stress
Al meteen in het lange openingsshot bekruipt dit ongemakkelijke, geagiteerde gevoel je. Een stel laadt spullen uit hun auto die midden op een weg staat welke aan beide kanten verder is geblokkeerd door werkzaamheden en geparkeerde auto’s. Nergens lijken mensen asocialer, ongeduldiger en hufteriger dan in het verkeer en de eerste claxonnerende kwade bestuurder laat dan ook niet lang op zich wachten. De man en vrouw zijn beide duidelijk gehaast en in de hectiek van het moment zijn de wederzijdse verwijten niet van de lucht. Eenmaal terug in de auto raast te storm van verwijten en ongenadig door; een verkeerde keuze voor een jurkje dat de dochter bij een toneeluitvoering moet dragen lijkt welhaast een misdaad tegen de menselijkheid te zijn. Als kijker zie je dit alles vanaf de achterbank verwonderd en met enige gêne aan en vraag je je af hoe ze beide in een dergelijk vergevorderd stadium van kleinzieligheid verzeild zijn geraakt. Ze zijn op weg naar een familiebijeenkomst en ergens vermoed je op dit moment als kijker al dat dit nooit lang goed kan gaan.
En dat gaat het dus ook niet. De film bestaat min of meer uit één langgerekte aaneenschakeling van familiediscussies, -ruzies, en -roddels. De setting van een familieaangelegenheid is effectief. De familie is bij uitstek een verzameling van mensen die, weliswaar door toevalligheid, een levenslange band hebben met elkaar. De leden van de familie in de film zijn vastgeroest in hun denkbeelden over en waardering van elkaar. Wat opvalt is dat de verwanten het niet meer lijken te kunnen helpen, ze kunnen zich simpelweg niet inhouden en moeten hun mening doorduwen en elkaar bekritiseren, zich ergeren aan elkaars persoonlijkheden en irritante gewoontes. Dit is natuurlijk zeer herkenbaar, hoeveel verhalen kennen we niet van ruzies die zijn ontstaan toen een familie te lang bij elkaar in een ruimte gestopt is? Je kent je familie al je hele leven en je kunt er weinig aan doen, familiebanden zijn nou eenmaal bij de geboorte gegeven, een vaststaand feit in de wereld.
Eigentijdse wezens
Het krachtige van de film is dat het ons niet vertelt hoe het is om te leven in een ‘bubbelmaatschappij’ of ons voorschrijft hoe we zouden moeten leven, maar dat de film toont hoe verwarrend de huidige, complexe tijd is om in te leven. De camera volgt de sarcastische Lary die alle familiedrama’s geamuseerd aanziet. Hij dwaalt door het appartement, kijkt door halfopen deuren, valt in medias res in gesprekken over de meest uiteenlopende onderwerpen, en krijgt op de meest ongelegen momenten telefoontjes. Lary’s ervaring van uitputting, agitatie, frustratie, en op den duur het cynisme en de gelatenheid als enig mogelijk reacties op de overbelasting van contextloze informatie, excessieve complottheorieën, en vurige religieuze geschillen lijkt verdacht veel op die van de oververmoeide internetmens die in trance, starend in een blauwe gloed Googles schijnserendipiteit volgt. Waar moet je je aandacht nog op richten in de brij van pop-ups en feeds die je concentratie verstoren, hoe kun je nog een overtuiging vormen in reactie op alle zelfgenoegzame post-waarheden die luidkeels door de glasvezel geschreeuwd worden, hoe kun je nog een hiërarchie van echt en fake news aanbrengen die waarachtiger is dan de aandachtsgeile, algoritmische ordening van de wereld volgens Silicon Valley?
Wacht eens…
Tegenover dit rechtlijnige en eigengereide verkondigen van het eigen gelijk vanuit je eigen bubbel stelt Puiu het wachten. Wachten is niet toegeven aan je eigen impulsen, wachten is je openstellen en met aandacht de wereld om je heen onbevooroordeeld bekijken, wachten is je eigen mening als het ware tussen haakjes zetten en de mogelijkheid van andere, even ware en waardevolle overtuigingen in alle eerlijkheid onderzoeken en overwegen. Franse filosofe en mystica Simone Weil beschrijft hoe wachten en aandacht schenken aan de ander genereus is; het schept een band van vertrouwen tussen mensen en dingen, het veronderstelt geloof en liefde. Verder schrijft ze over de aandacht die vrijkomt in een houding van wachten als een manier om je eigen gedachten, gewoontes, en aangeleerde denkbeelden op te schorten, je geest leegmaken van de gehaaste maalstroom van individuele beleving om zo je aandacht vrij te maken voor pure ervaring van de wereld, om slechts te zijn in de tijd. In het wachten nestelt het ding, de wereld, of de ander zich in jouw bewustzijn, slokt je als het ware op en trekt je uit je gewone, alledaagse ervaring van de wereld - in plaats van andersom, wanneer je de wereld om je heen naar jouw meningen en principes structureert.
Langzaam kijken
Het kijken van een trage film als Sieranevada is een oefening in het wachten. De film heeft een tempo dat soms onprettig traag is. De film daagt je uit je over te geven. Verder moet je als kijker zelf actief nadenken en reflecteren over wat de film je presenteert en dwingt je zo uit je comfort zone van gemakkelijk en passief een afgerond verhaal te volgen. Je kunt pas een interpretatie vormen nadat je de hele filmgebeurtenis hebt doorleefd en alle perspectieven hebt gezien en gehoord.
In de film is het wachten op de pastoor die het huis en de overledene moet zegenen, voordat er gegeten mag worden. Maar hij komt maar niet en iedereen is zo hongerig. Waarom kunnen we niet gewoon wat eten, wat maakt het nou uit dat het niet gezegend is? Is dat religieus ritueel niet een ouderwets, conformistisch en conservatief ideaal uit het verleden dat niemand meer aanhangt en waar niemand echt meer in gelooft? Wat de komst van de pastoor duidelijk maakt is dat er bepaalde dingen in het leven zijn die het wachten waard zijn, die het rechtvaardigen dat je je eigen impulsen en verlangens zo lang terzijde schuift, dat je houding van onbaatzuchtig wachten aanneemt. De langverwachte mis die de pastoor in het huis opvoert is iets wat groter is dan de verzameling van individuen; het is traditie die mensen bindt, gedeelde cultuur die de voorwaarde is voor het ontstaan van gezamenlijke betekenis.
En het werkt: eindelijk houden de familieleden gezamenlijk even hun mond, laten ze even hun eigen kleingeestige zorgen varen en realiseren ze zich waarvoor ze ook alweer bij elkaar waren gekomen: de overleden (groot)vader herdenken. De argumenten, ruzies en onenigheden verstommen en in het huis klinkt gezang. Dit sacrale moment is een kantelpunt in de film, een ware verademing voor de kijker. Ook als kijker is het niet gemakkelijk om geduldig te blijven kijken naar de film, maar ook voor de kijker zijn er dit soort verstilde, waarachtige momenten die een aandachtige en kalme kijkhouding belonen.
Daarover gaat denk ik de film: onderkennen en erkennen dat de wereld een realiteit heeft, dat de ander een unieke eigenheid heeft en bovenal dat je nooit ver genoeg in je bubbel kunt wegkruipen om daarvan beschermd te blijven. Je openstellen voor deze radicale alteriteit is de stap die nodig is om de bubbel de doorprikken.
