Jakob Boer

What Would Bergson Do? Beschouwingen op Maarten Baas' Real Time video installaties

De begeleidende tekst op de muur van de museumzaal nodigt je uit om je tempo te vertragen en de tijd te nemen om een van de werken uit de ruimte te kiezen en aandachtig te ervaren. Alle werken behelzen hetzelfde principe: een 12-uur durende videoprojectie van mensen die real time, van minuut tot minuut, de kloktijd tonen. Bijvoorbeeld door wijzers op een klok te tekenen, of door vuil in de vorm van een wijzer over een pleintje te vegen. Ik koos een werk waarbij iemand (ik nam aan de kunstenaar zelf), aan een bureau gezeten, elke minuut een stempel van een klok op een papiertje drukt en met een pen de wijzers tekent die de juiste tijd aangeven. Het werk bestaat uit drie projecties, de tijd in drie verschillende steden over de wereld, waaronder die in Groningen. Als de volgende minuut aanbreekt, scheurt hij het papier van de stapel en begint aan een nieuwe minuut-durende herhaling van zetten.

Gekmakend saaie eentonigheid, of contemplatieve ervaring van formaat? Het zal aan de beschouwer liggen. Het werk straalt iets dwangmatigs uit, iets van een beklemmend stipte routine, een obsessief minutieus uitgevoerde taak. Elke minuut weer precies hetzelfde procedé, elke keer exact hetzelfde uitgevoerd: papier afscheuren, stempel pakken, stempel zetten, stempel terugleggen, pen uit bakje pakken, dop lostrekken, kleine wijzer tekenen, grote wijzer tekenen, dop op pen, pen terugleggen, wachten. Hoe langer je er naar kijkt, hoe abstracter het werk lijkt te worden. Er is alleen nog maar beweging en trance-achtige herhaling. Het geheel krijgt iets onmenselijks, iets machinematigs. Je krijgt ook bewondering voor het doorzettingsvermogen, voor de volharding in deze enigszins absurde, zinloze taak. Met enige fantasie krijgt het tafereel iets heroïsch, torst de kunstenaar als een ware Atlasfiguur het gewicht van de tijd op zijn schouders. Elke minuut maar weer moet hij de tijd tekenen, anders zal de tijd ophouden te bestaan en zal de wereld vergaan.

Maar als je je eigen verveling kunt overwinnen, dan begin je ook iets anders te zien. Kleine afwijkingen die je pas opvallen als je langere tijd, aandachtig observeert. De menselijk maat keert terug, je begint iets van de persoonlijkheid van de kunstenaar te zien. Soms lijkt de kunstenaar afgeleid, zijn handen dwalen over het bureau, hij verlegt schijnbaar gedachteloos een gum van de ene naar de andere kant van het blad. Ook meen je iets te zien van de verveling die zelfs bij de kunstenaar moet hebben toegeslagen tijdens 12 uur zitten achter het bureau. Hij tikt ongeduldig met zijn vingers op het blad. En wanneer de volgende minuut aanbreekt (ik neem aan dat ter ondersteuning buiten beeld een klok hangt) zie je in de versnelde beweging van de handen die het blad afscheuren een gretigheid, een opluchting dat er weer een minuut is verstreken en de handeling weer enige verlichting van de verveling kan bieden. Je aandacht ondergaat eenzelfde variatie. Je gedachten nemen soms hun beloop, je hebt zowel oppervlakkige observaties (wat slim dat hij een potlood bij de hand heeft voor als zijn pen leeg raakt, wat nou als hij moet plassen?) tot diepzinnige overpeinzingen over Bergsons filosofische onderscheid tussen kloktijd en ervaringstijd.

Zolang we onze aandacht bij het werk houden is er niets dat ons kan afleiden, niets dat onze verveling kan verlichten, niets dat onze honger naar informatieprikkels kan stillen. We kennen allemaal dat gevoel van verveling en de bijbehorende vertraging van de tijd. Denk bijvoorbeeld eens terug aan de diepe verveling die je als kind kon voelen. Je kijkt steeds maar weer op de klok en je ziet de wijzer haast letterlijk vooruit kruipen. Hoe meer je op je klok kijkt, hoe trager de tijd lijkt te verlopen. Er is dan sprake van een discrepantie tussen kloktijd en ervaringstijd. Normaal gesproken verlopen deze twee soorten tijd grofweg gelijkmatig, we zijn ons dan niet bewust van de arbitraire aard van kloktijd. De dingen verlopen zoals ze normaal doen en de ervaring van tijd wordt naar de achtergrond van ons bewustzijn verdrongen. Als we helemaal opgaan in wat we doen (een ervaring van flow), lijkt de tijd zelfs te versnellen. We raken ons besef van tijd kwijt, en als we weer op de klok kijken zijn soms zelfs enkele uren verstreken zonder dat we ons er van bewust waren.

In Baas’ Real Time bestaat er een continue spanning tussen deze twee door Bergson beschreven tijden. Juist door de uniciteit en eenvormigheid van de kloktijd te thematiseren, worden we ons bewust van de fijnzinnige variaties van onze ervaringstijd. Het werk is zo een vreemde paradox: het besloten en dwangmatig herhalende karakter resulteert in openheid en variatie van ervaring; juist door ons te onderwerpen aan de strikte uniformiteit van het regime van de kloktijd die centraal staat in het kunstwerk, kunnen we onze ervaringstijd weer hervinden en op waarde leren schatten. Het heeft iets pervers: in ons dagelijks leven worden we al door de klok geregeerd, moeten we ook nog eens naar een klok staan te kijken in het museum onder het mom van de kunst.

Het werk heeft ook iets ontspannends. Het laat zich kijken als een oefening in mindfulness. Het werk is niet dwingend, legt je geen betekenis op: geen politieke statements, geen complexe referenties naar de kunstgeschiedenis die je moet ontcijferen, geen drama, geen moreel appèl. Alleen maar het steeds opnieuw tekenen van de wijzers van de klok en daarmee het verstrijken van de tijd. Heerlijk dat dit soort kunst bestaat, een bubbel in de tijd waarin je niets hoeft. Het voortschrijden van de tijd is aangenaam doelloos temidden van de alledaagse hectiek en de toekomstgerichte, doelmatige mind set die onze standaard is geworden. Je hoeft geen prestatie te leveren, je mag voor zolang je wilt helemaal in het moment leven. Gedachten kunnen komen en gaan, zonder oordeel aanschouw je ze.